Marnix: Waar komt jouw interesse voor denkbeelden over de Europese Unie vandaan?

Er is iets interessants aan de hand met de opinie over de Europese Unie. Je zag dat al bij Brexit: de nee-stemmers bij Brexit waren niet alleen de mensen die je misschien zou verwachten. Dat waren neoliberale intellectuelen aan de ene kant, maar ook nationalisten en zelfs mensen die de economisch achtergestelden worden genoemd. Iets vergelijkbaars zag je bij het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne in 2016. De mensen die daar nee stemden waren ook heel verschillend, zo kwam het nee-geluid bijvoorbeeld uit de christelijke maar ook uit linkse hoek.

Waarom stemmen zulke verschillende mensen hetzelfde stemmen bij zo’n referendum? Het lijkt wel alsof de Europese Unie voor iedereen iets anders betekent. Als je aan mensen vraagt: waar denk je aan als je denkt aan de Europese Unie, komen er heel uiteenlopende perspectieven naar boven. Dat is precies wat ik heb gedaan in mijn onderzoek. Wat er uitkwam is dat er grofweg vier verschillende denkbeelden over de Europese Unie bestaan. 

Marnix: Welke denkbeelden zijn dat en hoe wordt er vanuit die perspectieven naar Europese integratie gekeken?

Het eerste denkbeeld is de pragmatische kijk op de EU. Mensen die de EU vanuit dit beeld zien, zien de EU als erg belangrijk voor alle dingen die Nederland niet zelf kan doen.

De EU is handig voor vakanties omdat we overal de Euro hebben. Het is handig dat we roaming hebben in heel Europa. 

Deze mensen zien de EU soms ook als een noodzakelijk kwaad: het moet dus niet te ver gaan. De EU is er alleen voor de dingen waarop Nederland de EU echt nodig heeft en Nederland moet niet meer soevereiniteit inleveren dan absoluut noodzakelijk. Toch zijn deze mensen ontzettend positief over de EU. Ze zijn tevreden dat Nederland tot de EU behoort, maar daar zitten voor hen wel duidelijke grenzen aan . 

Het tweede denkbeeld dat ik vond in mijn onderzoek is  de federalistische kijk op de EU. Mensen met dit denkbeeld beschouwen  de samenwerking tussen lidstaten als intrinsiek goed en dromen van de Verenigde Staten van Europa. De EU is voor hen nog niet groot genoeg, en mag nog machtiger worden. Voor deze mensen is Europese integratie dus erg belangrijk. 

Als derde heb je de anti-establishment kijk. Binnen dit denkbeeld wordt de EU gezien als een elitebolwerk dat probeert haar eigen volk onder de duim te houden. De EU als kwaadwillende elite, die er alles aan doet om haar macht te behouden en handelt vanuit eigenbelang, niet vanuit het belang van haar burgers. Dit is het enige eurosceptische denkbeeld dat naar voren kwam uit mijn onderzoek: deze mensen staan zeer negatief tegenover Europese integratie.

Tot slot zijn er de mensen met de onverschillige kijk op de EU. Ze zijn totaal niet geïnteresseerd in de EU, maar ze zijn er ook niet op tegen. Dit zijn mensen die misschien wel gaan stemmen, maar die zich niet per se positief of negatief uitlaten over de EU. Ze zeggen dingen zoals “informatie over de EU gaat bij mij het ene oor in en het andere oor uit”. Ze vinden de EU totaal niet interessant. 

Dit laatste denkbeeld vind ik een belangrijke uitkomst van mijn onderzoek: je kunt er niet van uitgaan dat iedereen een mening over de EU heeft. Deze mensen worden vaak vergeten, terwijl deze groep mensen grofweg net zo groot blijkt te zijn als de drie groepen met andere denkbeelden. Ze vormen allemaal ongeveer een kwart van de mensen.

Berrie: Ik hoor vaak het gezegde “bekend maakt bemind” als het gaat over hoe mensen naar de Europese instituties kijken. Ik  ben benieuwd of dat ook uit jouw onderzoek bleek: is het zo dat mensen de Europese Unie meer waarderen als ze haar beter leren begrijpen?

Dat is iets waar ik in het kwantitatieve deel van mijn onderzoek naar heb gekeken. Als onderdeel van een vragenlijst onder een representatieve groep Nederlanders onderzochten we of mensen door extra kennis over de EU positiever of negatiever naar de EU kijken. Een deel van die groep lieten we een geanimeerd informatiefilmpje over de EU zien, een ander deel niet. Vervolgens keken we of hun houding ten opzichte van de EU daardoor verschilde. Wat we zagen is dat dat voor maar een klein deel werkelijk het geval was: voor mensen die echt niks wisten over de EU. Bij de rest van de mensen zagen we geen verschil.

Berrie: Jouw onderzoek ging specifiek over Nederlandse denkbeelden over de Europese Unie. Heb je enig idee hoe uniek deze perspectieven zijn in vergelijking met andere Europese landen?

Er is onlangs een artikel verschenen waarin met dezelfde methode die ik heb gebruikt, wordt gekeken naar de bestaande denkbeelden binnen verschillende Europese landen. Daarin nemen ze meerdere Europese landen mee, omdat ze een grotere dataset ter beschikking hebben. Die studie laat vergelijkbare patronen zien. De door mij gevonden denkbeelden over de Europese Unie leven dus wellicht breder dan alleen binnen Nederland. Het zou zeker interessant zijn om daar verder in te duiken.

Luister het volledige gesprek met Elske van den Hoogen terug en abonneer je op Europa Dichterbij om geen aflevering te missen. Mis je de podcast in jouw favoriete app? Laat het ons weten.