Europa wordt wakker
Op de ochtend van 24 februari 2022 werden Europese leiders opgeschrikt door een angstaanjagende realiteit. Ondanks herhaalde waarschuwingen van de Amerikaanse bondgenoten hadden velen geweigerd te geloven dat Poetin daadwerkelijk Oekraïne zou binnenvallen.
De invasie schudde niet alleen het continent wakker, maar het voedde ook een discussie die al langer sluimerde op de achtergrond. Leiders in de Europese Unie beseften hun onvermogen om Oekraïne van voldoende steun te voorzien en, nog belangrijker, realiseerden ze hun afhankelijkheid van de Verenigde Staten.
Deze discussie draait om strategische autonomie, waarbij de EU streeft naar meer onafhankelijkheid. Met het presidentschap van Donald Trump (2017-2021) – die volgens de New York Times zelfs speelde met het idee om de NAVO te verlaten – vers in het geheugen ontstond er twijfel over de Amerikaanse veiligheidsgarantie waar de Europeanen sinds 1945 gedachteloos van genieten. De kans dat een Amerikaanse president met een vergelijkbaar sentiment weer aan de macht komt, heeft voor de brede consensus gezorgd dat Europa meer moet investeren in haar eigen defensiecapaciteiten. Als antwoord op deze ontwikkelingen, zijn de EU-lidstaten het eens geworden over een toekomststrategie genaamd het Strategisch Kompas. Ondanks scherp debat, is er nu consensus dat er een autonomer buitenlandbeleid gevoerd moet worden.
Een eenheid van een “European Battle Group" draagt de Europese vlag, een Europese legereenheid die tot dusver nog nooit is ingezet.
Foto: Europese Unie, Pietro Naj-Oleari
De invasie van Oekraïne in februari 2022 en de trage militaire reactie van Europa hebben in de academische wereld de vraag opgeroepen: is het streven naar strategische autonomie voorbij? De oorlog benadrukt de afhankelijkheid van Amerikaanse veiligheidsgaranties en stimuleert EU-lidstaten om op een koopjesjacht te gaan voor kant-en-klare (vaak Amerikaanse) militaire technologie. Dit staat direct in tegenstelling met de europeanistische ambitie, van bijvoorbeeld president Macron, om een sterkere Europese wapenindustrie te op te bouwen.
Op 10 en 11 maart 2022 kwam de Europese Raad samen om over de oorlog in Oekraïne te vergaderen. Europese leiders wilden een ferme reactie geven op de invasie van Poetin, waarin duidelijk zou zijn dat Europa verenigd is. Dit leidde tot de historische Verklaring van Versailles. In het verdrag verklaarde de EU haar intentie om gezamenlijke verantwoordelijkheid te nemen voor haar veiligheid en ervoor te zorgen dat zij autonomer op kan treden: "Een sterkere en slagvaardigere EU op het gebied van veiligheid en defensie [...] vormt een aanvulling op de NAVO, die, voor de staten die er lid van zijn, de grondslag van hun collectieve defensie blijft." Dit laat in ieder geval zien dat de EU autonomie binnen de relatie met de VS wil, en niet compleet onafhankelijk wil worden.
Uiteindelijk moet de EU haar intenties omzetten tot een effectief buitenlandbeleid. Om de hiervoor genoemde doelen te bereiken, zijn de lidstaten het eens geworden over een gezamenlijke beleidsnota. Slechts 10 dagen na de Verklaring van Versailles gaf de Raad Buitenlandse Zaken van de EU groen licht aan het Strategisch Kompas voor de EU. Het document was al bijna compleet toen Rusland Oekraïne binnenviel. Als reactie op deze geopolitieke aardverschuiving werd het document op het laatste moment aangepast na noodonderhandelingen.
Nicole Koenig van het Jacque Delors Centre heeft onderzoek gedaan naar de invloed die de oorlog in Oekraïne op het Kompas heeft gehad. Zij concludeert:
Meer focus op regionale veiligheid in plaats van globale veiligheid.
Meer geld om “resoluut meer en beter te investeren in defensiecapaciteiten en innovatieve technologieën”.
Meer urgentie: in de conceptversie werd er gesproken over een “step change” terwijl het finale document het had over een “quantum leap” en er werd gezegd dat de implementatie onmiddellijk moest starten.
Het valt op dat het Kompas zorgvuldig (en waarschijnlijk bewust) het begrip strategische autonomie vermijdt, dat slechts één keer voorkomt in het document. De oorzaak hiervan is waarschijnlijk de onenigheid over wat het begrip daadwerkelijk betekent. Desalniettemin blijft er een cruciale vraag onbeantwoord in dit document: Hoe kan de EU autonoom handelen wanneer de Verenigde Staten ervoor kiezen om niet deel te nemen aan een conflict waar de EU wel belangen in heeft? Verder merkt Koenig op dat in het document niet duidelijk wordt aangegeven hoe de EU-NAVO samenwerking concreet verdiept moet worden, zoals in het document en het Verdrag van Versailles voorgesteld wordt. Daarom heeft Koenig een aanbeveling voor de EU met betrekking tot strategische autonomie: de EU moet zo snel mogelijk definiëren wat strategische autonomie daadwerkelijk betekent, en gezien het scala van meningen en opvattingen over het onderwerp is dit niet zo’n gek idee.
Zo lopen tussen de EU-lidstaten de standpunten over strategische autonomie ver uiteen, variërend van europeanisten die een EU ondersteunen die onafhankelijker is van de Verenigde Staten, tot toegewijde atlantisten.
De sterkste proponent van Europese strategische autonomie is de Franse president Emmanuel Macron. Recentelijk riep hij Europese leiders op om een “derde pool” te vormen in plaats van “suiveurs des Etats-Unis” (Amerika’s volgers) te zijn. Op 12 april 2023 tijdens een staatsbezoek aan Nederland zei Macron dat een bondgenoot niet hetzelfde is als een vassal.
Andere Europese mogendheden zijn minder geneigd het heft in eigen hand te nemen. Zo zijn de Centraal- en Oost-Europese landen, die de acute dreiging van Rusland sterker voelen, sceptisch over de Franse ambities. De gulle steun van de Biden-administratie voor Oekraïne heeft volgens hen juist de instrumentele rol van Amerika in de veiligheid van Europa blootgelegd. Ook de Nederlandse overheid beseft dat Europa meer verantwoordelijkheid moet nemen voor haar eigen veiligheid, maar blijft van mening dat samenwerking met de VS van onverminderd belang is.
Uiteindelijk zal de toekomst van strategische autonomie van de EU afhangen van betere samenwerking tussen de EU-lidstaten en verdere integratie op het gebied van defensie- en buitenlandbeleid. Dit zal een moeilijke klus worden, en of de lidstaten wederom de neuzen dezelfde kant op kunnen krijgen als na de reactie op Poetin is nog maar de vraag. De EU heeft het vermogen om zichzelf snel te transformeren als antwoord op crises, zoals de maatregelen rondom de kredietcrisis en de corona-pandemie hebben bewezen, en tot nu toe lijken de acties om de veiligheid van haar burgers te garanderen telkens te bewegen richting een ‘ever closer union’.
Bronnen
Barnes, J. E., & Cooper, H. (2021, Oktober 18). Trump discussed pulling U.S. from NATO, aides say amid new concerns over Russia. The New York Times. https://www.nytimes.com/2019/01/14/us/politics/nato-president-trump.html
A Strategic Compass for Security and Defence | EEAS. (n.d.). https://www.eeas.europa.eu/eeas/strategic-compass-security-and-defence-1_en
Judy asks: Is European Strategic Autonomy over? (n.d.). Carnegie Europe. https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/88838
Reuters. (2022, Juni 13). European defence industry cooperation must be enhanced, Macron says. Reuters. https://www.reuters.com/business/aerospace-defense/european-defence-industry-co-operation-must-be-enhanced-frances-macron-2022-06-13/
Koenig, N. (2022). Putin’s war and the Strategic Compass: A quantum leap for the EU’s security and defence policy? Jacques Delors Centre. https://www.delorscentre.eu/en/publications/detail/publication/putins-war-and-the-strategic-compass-a-quantum-leap-for-the-eus-security-and-defence-policy
Macron says Europe must not be “follower” of US, China on Taiwan. (2023, April 9). France24. https://www.france24.com/en/live-news/20230409-macron-says-europe-must-not-be-follower-of-us-china-on-taiwan
Anderlini, J., & Caulcutt, C. (2023, April 9). Macron incite les Européens à ne pas se penser en “suiveurs” des Etats-Unis. POLITICO. https://www.politico.eu/article/emmanuel-macron-incite-europeens-etats-unis-chine/
Jacqué, P., Lemaître, F., Ricard, P., & Wieder, T. (2023, April 15). Europe divided over Macron’s remarks on Taiwan. Le Monde.fr. https://www.lemonde.fr/en/international/article/2023/04/13/europe-divided-over-macron-s-remarks-on-china_6022789_4.html
Judy asks: Do the Europeans trust France? (n.d.). Carnegie Europe. https://carnegieeurope.eu/strategiceurope/86413
Ministerie van Buitenlandse Zaken. (2022). Kamerbrief Open Strategische Autonomie. In Tweede Kamer Der Staten-Generaal (BZDOC-1239418757-71). Rijksoverheid. https://open.overheid.nl/documenten/ronl-5b134a1ba15379fdfc6ecb0b6dcc431843087193/pdf