De democratie als ecosysteem
Kees Breed was als directeur bij de Vereniging van Nederlandse Gemeenten verantwoordelijk voor democratische vernieuwing
en voor de kennisagenda van gemeenten. Voor Charge zoekt hij naar manieren de burger meer te betrekken bij de politiek.
Deel I: de participatieve democratie.
Burgers moeten veel meer te zeggen krijgen over wat er moet gebeuren en hoe dat moet. Dat is niet alleen nodig voor het draagvlak van de besluiten van de overheid, maar ook voor het verhogen van de kwaliteit daarvan. Want in de samenleving is heel veel vooral praktische kennis en deskundigheid aanwezig die nodig is voor het bedenken van uitvoerbare oplossingen voor de complexe opgaven van onze tijd. Daarvoor zijn ingrijpende democratische vernieuwingen nodig, niet alleen op lokaal en regionaal niveau maar ook nationaal en in de EU.
De grote maatschappelijke opgaven van onze tijd kunnen alleen worden opgelost als burgers zich mede-eigenaar van deze opgaven gaan voelen. Zij dragen mede verantwoordelijkheid voor de oplossing ervan. De overheid heeft het bedrijfsleven, de wetenschap maar ook burgers hard nodig bij alle ingrijpende systeemveranderingen die nu nodig noodzakelijk zijn. De klimaataanpak vergt immers aanpassingen in onze levensstijl en in onze persoonlijke keuzes. Zonder voldoende solidariteit kunnen de sociaal-economische problemen niet worden opgelost. En migranten en asielzoekers kunnen alleen goed integreren in de samenleving als zij zich daadwerkelijk welkom voelen. Daar kan de overheid met welke regering dan ook niet in zijn eentje voor zorgen.
Structurele verandering
In veel Europese landen zijn in de afgelopen jaren initiatieven en experimenten gestart om inwoners daadwerkelijk meer te betrekken bij de besluitvorming. Denk aan de burgerinitiatieven voor klimaat in Frankrijk en voor abortuswetgeving in Ierland. In Nederland is vooral lokaal al veel ervaring opgedaan met soms zeer uiteenlopende vormen van democratische participatie. Wijkbewoners kregen zeggenschap over een deel van de gemeentebegroting, zoals in Rotterdam en Breda. Gemeenteraden stelden gezamenlijk akkoorden op, zoals in Kaag en Brasem. Zij overstegen daarmee het gebruikelijke machtsspel tussen coalitie en oppositie. Verschillende vormen van burgerconsultatie werden beproefd.
Voorafgaand aan de laatste verkiezingen voor de gemeenteraad in 2022 heeft een groep wetenschappers en deskundigen met praktijkervaring op initiatief van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) lessen getrokken uit die ervaringen. Deze zijn samengevat in het rapport ‘Vlugschrift Thorbecke 2024’. De groep noemt zichzelf de Thorbecke-redactie, naar de staatsman die in de 19e eeuw ons huidige bestuursmodel heeft ontworpen. Democratie en democratisering zijn volgens het rapport niet voorbehouden aan ‘de politiek’. Het is overal: in de gemeenschap (de doe-democratie), in de overheid (representatieve democratie) en in de samenwerking tussen overheid en bewoners (participatieve democratie).
Op basis van al die ervaringen is de tijd nu aangebroken om voorbij het stadium van de experimenten en eenmalige initiatieven te komen. Het is tijd om te gaan nadenken over structurele verandering in de manier waarop wij sturing geven aan onze samenleving met duurzame betrokkenheid van iedereen. Het volstaat niet om bewoners in een project de vraag voor te leggen wat zij belangrijk vinden in hun wijk, als de gemeente parallel daaraan en onzichtbaar voor bewoners al harde afspraken maakt met woningcorporaties, scholen, winkeliersverenigingen, sportverenigingen en gezondheidsinstellingen.
Democratie als ecosysteem
Democratische vernieuwing vraagt om een grondig herontwerp van de wijze waarop overheid, markt en samenleving met elkaar omgaan. De Thorbecke-redactie spreekt in dit verband van een ecosysteem, waarin alle onderdelen baat hebben bij sterke verbindingen om elkaar te voeden. Maar die verbindingen moeten wel op een andere manier ingericht worden om een werkbaar en daadwerkelijk vernieuwend bestuurssysteem te kunnen vormen.
Democratie is geen statisch, afgesloten systeem, waarvan de politieke vertegenwoordigers een keer in de vier jaar worden gekozen. Het is eerder een organisch ecosysteem waarvan ook burgers, bedrijven, ambtenaren, scholen, ziekenhuizen, vakbonden en talloze anderen deel uitmaken. De rol van burgers hierin is over het algemeen te klein. Het eigenaarschap en de zeggenschap van burgers moeten zowel formeel als informeel drastisch worden vergroot. Participatie van burgers, onder meer via burgerpanels en burgerbegrotingen maar ook langs andere kanalen, vormt een belangrijke aanvulling op de besluitvorming en controle via representatieve lichamen zoals het parlement en de gemeenteraad. Op alle niveaus moeten onderlinge verbindingen worden gemaakt of versterkt met een grotere rol voor burgers dan nu het geval is. Dat is behalve een voorwaarde voor goed bestuur ook de enige manier om de grote maatschappelijke opgaven van onze tijd, zoals de klimaatverandering, verduurzaming van de economie, sociale ongelijkheid en de houdbaarheid van de gezondheidszorg, aan te pakken.
Bronnen
Vlugschrift Thorbecke 2024
https://vng.nl/sites/default/files/2020-09/2020-09-16-vlugschrift-thorbecke-2024-maatwerk.pdf
Buuren, A., Leeuwen, C. van, Loorbach D., Steenbergen, F. van, Rach, S., Bil, H., Schipper, K., Steen, M. van der (2016) Een kwestie van kiezen, naar een complementaire democratie voor alle Rotterdammers. Evaluatie Bestuurlijk Model Rotterdam
https://drift.eur.nl/wp-content/uploads/2016/12/Een-kwestie-van-kiezen-EBMR_def_digitaal.pdf
Discussienota Werken aan participatie(-beleid)’ van de provincie Groningen (2022).
https://expeditieparticipatie.nl/wp-content/uploads/2022/02/Discussienotitie-Werken-aan-Participatie-beleid.pdf
Smith, A., (2017, 14 maart) Seeing democracy as an ecosystem. Westminster Foundation for Democracy.
https://www.opendemocracy.net/en/seeing-democracy-as-ecosystem/
Balestrini, M., Collada, P., Bianchi, M., Diez, T., Espelt, R., Garriga, M., Gutiérrez, B., León, C., Martín-Borregón, E., Perini, A., Pogrebinschi, T., Righi, V., Rovira, E., Rodríguez, A. L., & Rato, S. D. (2017). The ecosystem of an open democracy.