In de afgelopen jaren is er een duidelijke opmars zichtbaar van politieke partijen die een populistische en eurosceptische retoriek uitdragen. Denk aan de eurosceptische successen in Hongarije, Polen en Italië. Maar ook de Nederlandse Partij voor de Vrijheid (PVV) is onderdeel van deze opmars. Wat verklaart deze ontwikkeling? En wat kan er gedaan worden om euro-optimisme terug te brengen?

Opkomst van euroscepticisme in Nederland

Euroscepticisme verwijst naar de kritische houding van politieke partijen of bewegingen tegenover de Europese Unie. Deze partijen of bewegingen verzetten zich tegen verdere Europese integratie en pleiten soms voor minder samenwerking of zelfs uittreding.

Een vroeg voorbeeld van een expliciet eurosceptische partij in Nederland was de Lijst Pim Fortuyn (LPF). In 2002 deed de partij haar intrede in de Tweede Kamer met een verkiezingswinst van 26 zetels, als tweede partij van het land. Destijds bleven de meeste andere partijen neutraal ten opzichte van Europese samenwerking. Na de val van de LPF in 2006 veranderde die houding langzaam. De opkomst van de PVV en de eurocrisis in 2008 verscherpten het debat over Europa. Met de PVV als gedoogpartner in het kabinet Rutte I in 2010, leek een licht eurosceptische houding steeds meer de norm te worden. 

Naast de PVV bestaan er meer eurosceptische partijen zoals de BoerBurgerBeweging (BBB) en Forum voor Democratie (FvD). Deze partijen hebben vooralsnog geen meetbare invloed op de eurosceptische houding van de gehele Tweede Kamer. 

Euroscepsis als reactie

Wat verklaart het euroscepticisme onder politieke partijen? Partijen hebben de neiging hun EU-standpunt aan te passen op basis van verkiezingsresultaten. Wanneer eurosceptische partijen zoals de LPF of PVV winnen, lijken ook andere partijen zich kritischer over Europa uit te spreken. Zo verdween met de opkomst van de LPF in 2002 het euro-optimisme van de jaren 90. Toen de partij vervolgens viel, bleef de houding echter neutraal. Hetzelfde patroon was zichtbaar bij de PVV. Bij verkiezingswinst verschoof de Tweede Kamer iets richting euroscepticisme, maar na het electorale verlies in 2012 veranderde er weinig.

In de afgelopen decennia valt het eurosceptischer worden van de Tweede Kamer dus samen met het verkiezingssucces van eurosceptische partijen. De zetelwinst van de LPF en PVV kan voor andere partijen een reden zijn hun eigen standpunt ten opzichte van de EU aan te passen om zo te profiteren van een eurosceptischer standpunt dat in de laatste verkiezing leek te resoneren met kiezers. Toch zijn er in verkiezingsprogramma’s van niet-eurosceptische partijen ook andere argumenten te vinden voor een kritischere houding tegenover de EU. 

De EU aan de basis van euroscepticisme

Naast het verkiezingssucces van eurosceptische partijen zijn er drie institutionele tendensen binnen de EU aan te wijzen die de retoriek van deze partijen versterken. Deze tendensen vormen ook een basis voor de zorgen van niet-populistische partijen. De eerste ontwikkeling verwijst naar de ‘ever-closer union’ waarbij de EU steeds meer verantwoordelijkheden krijgt. Hieruit volgde onder andere dat in tijden van crisis de EU haar bevoegdheden heeft uitgebreid om zo de beste aanpak voor alle lidstaten te bewerkstelligen. Bijvoorbeeld tijdens de vluchtelingencrisis, waarin de EU meer grensbewakingsbevoegdheden kreeg in de vorm van het opschalen van Frontex, de Europese grenswacht.

Een tweede ontwikkeling is de uitbreiding van de Europese Unie met de landen in Oost-Europa en de Balkan. Door deze uitbreiding werd de EU in één klap vergroot met een derde van het huidige aantal lidstaten. Hierdoor werden unanimiteit- en vetorechten ingewikkelder om mee te werken. Zo beïnvloedde de Hongaarse premier Orbán meerdere EU-besluiten omtrent de begroting en sancties tegen Rusland door met een veto te dreigen.

Tot slot speelt de institutionele onbeweeglijkheid van de EU een belangrijke rol. De EU krijgt het moeilijk voor elkaar om intern hervormingen door te voeren, wat leidt tot zorgen bij Nederlandse politieke partijen. Bovendien krijgt de EU, door het uitblijven van hervormingen, een steeds minder democratisch en transparant karakter. Deze ontwikkeling speelt eurosceptische retoriek in de hand. Zo pleitte Forum voor Democratie in de verkiezingscampagne van 2017 voor een Nexit op basis van het niet-transparante en ondemocratische karakter van de Europese Unie. 

Een democratische Unie als medicijn

De ontwikkeling van euroscepticisme in Nederland laat zien dat de houding van de Tweede Kamer tegenover de EU geen vaststaand gegeven is. Terwijl electorale successen van partijen als de LPF en PVV de toon van het debat verschoven hebben, lijken institutionele ontwikkelingen binnen de EU een grotere impact te hebben op de eurosceptische houding van politieke partijen. 

Toch bieden institutionele ontwikkelingen binnen de Europese Unie niet alleen voeding voor eurosceptische retoriek. Ze bieden ook kansen om eurosceptische partijen de wind uit de zeilen te nemen. Door actief te werken aan een democratischere en transparantere Unie, kunnen de zorgen van niet-populistische partijen over de daadkracht en het probleemoplossend vermogen van de EU worden weggenomen. Misschien verdwijnt daarmee ook het fundament onder eurosceptische retoriek. Het zou zomaar kunnen dat een democratischere EU een medicijn tegen euroscepticisme zal blijken.