Europa in een spagaat: Open strategische autononomie
Elias Rutten onderzoekt de positie van Europa in de wereld in relatie tot andere grootmachten. Hij is voornamelijk geïnteresseerd in globale politieke economie en internationale machtsverhoudingen
Deel 3: Open strategische autonomie
In een steeds instabielere wereldorde gekenmerkt door oorlog, competitie en technologische verandering beoogt de EU zich als een legitieme wereldmacht te profileren. Het debat sluimert al langer op de achtergrond, maar de crisis in Oekraïne heeft het belang van geopolitieke onafhankelijkheid onderstreept. In deze serie tracht Charge de complexiteiten van het debat over “strategische autonomie” te duiden. In het laatste artikel van deze serie bespreekt Charge de algemene geopolitieke context die de EU een andere koers heeft laten varen.
De afgelopen jaren stemden kiezers wereldwijd in toenemende mate op politici die naar eigen zeggen hun eigen land “op nummer één” zetten. Trump, Bolsonaro, Modi en nu ook Wilders in Nederland. Tegelijkertijd zijn de spanningen tussen het Westen aan de ene kant, en Rusland en China aan de andere kant nog niet zo hoog opgelopen sinds de Koude Oorlog. Op meerdere fronten verandert de wereldorde, gebaseerd op voorspelbare regels en samenwerking, steeds meer in een wereldorde waarin machtspolitiek en individueel landsbelang de boventoon voeren. In Europa neemt illiberaal gedachtegoed toe. In Vlaanderen peilt Vlaams Belang op 25% van de stemmen, in Duitsland peilt AfD als de 2e grootste partij en in Oostenrijk staat FPÖ al een tijdje aan kop in de peilingen. Welke invloed hebben deze globale ideologische verschuivingen op Europa en haar inwoners? Zijn Europeanen gebaat bij politiek waarbij elk land zichzelf op één zet? Deze vragen bespreken we in dit artikel. Om deze vragen te kunnen beantwoorden, beginnen we met een korte uitleg over hoe de huidige situatie is ontstaan, en hoe de EU hier nu op reageert.
De toename van globalisering
Nederlandse, en Europese, burgers profiteren veel van wereldwijde handel. De Europese economie is een van de meest open economieën in de wereld en Nederland stond hier in 2022 op plek 14. Dit is niet geheel verrassend: Europese integratie is namelijk een verhaal geweest van meer openen en minder sluiten. Vrijheid van handel is een van de hoekstenen van het Europese project en EU-lidstaten kunnen producten met elkaar verhandelen zonder obstakels. De Europese economieën zijn hierdoor zo verweven geraakt dat oorlog tussen de lidstaten vrijwel onmogelijk lijkt en de verdere integratie van Europa heeft in veel lidstaten als een democratiserende factor gewerkt. Geïnspireerd door dit principe, besloot de EU om meer handel aan te gaan met landen zoals Rusland en China. In Duitsland was dit een populair principe en kreeg het de naam “Wandel durch Handel”.
De keerzijde van globalisering
30 jaar na de EU-oprichting zijn Europese leiders bruusk ontwaakt uit deze droom door de Russische invasie, en hebben zij China bestempeld als systemische rivaal. De EU gelooft namelijk in liberale waarden, terwijl de CCP deze als een bedreiging voor haar heerschappij ziet. Onderlinge afhankelijkheid bracht niet de verwachte democratische verandering; vrijheid en democratie zijn afgenomen in China en Rusland. Europa is meer afhankelijk van hen geworden, terwijl China minder afhankelijk is van Europa. De toename van handel met China heeft Europese consumenten goedkopere producten opgeleverd, maar heeft ook de productie in Europa verminderd. Dit vormt een risico, gezien China dergelijke afhankelijkheden als politiek-economisch wapen gebruikt. Ook het Westen maakt zich hier nu schuldig aan: recentelijk hebben onder andere Nederland, de VS en Japan restricties op de export van lithografiemachines naar China ingevoerd.
Groeiende afhankelijkheden en het Europese besef van onoverkoombare verschillen met Rusland en China, hebben ervoor gezorgd dat de EU streeft naar meer strategische autonomie. De EU wil op economisch gebied autonomer worden omdat wereldhandel steeds meer gebaseerd is op machtsverhoudingen in plaats van voorspelbare regels. In een onderzoek schreef de Foundation for European Progressive Studies (FEPS): “In the new geopolitical environment, efficiency comes at the price of vulnerability.”
Politiek-economische overwegingen zijn niet de enige reden om de Europese industrie te willen beschermen. Import uit landen met minder strenge milieuwetgeving zorgt ervoor dat Europeanen indirect bijdragen aan vervuiling. Om de prijs van vervuiling in importproducten te verwerken, heeft de EU al een stap gezet met het Carbon Border Adjustment Mechanism (CBAM)
Complete autonomie in belangrijke sectoren is in een geglobaliseerde economie noch haalbaar noch wenselijk. In een theoretische wereld waarin Europa alles zelf zou produceren, zou dat de prijzen voor consumenten in Europa enorm doen stijgen. Bovendien zou dit vanwege het open karakter van de Europese economie grote gevolgen hebben voor de wereldeconomie en geopolitiek. Om deze realiteit te weerspiegelen, introduceerde de Europese Commissie in februari 2021 de term “open strategische autonomie”, waarin het open karakter van de Europese economie benadrukt wordt.
Ironisch genoeg laat deze term zien dat Europa in een spagaat ligt, er is duidelijk frictie tussen het “open” en het “autonome” aspect, zo sprak de Hoge Vertegenwoordiger van de EU: “We don’t want to be protectionists, but we have to protect ourselves”. Het is belangrijk om dit te benadrukken: Europa wil niet autonomer worden omdat het “Fort Europa” wil creëren, maar omdat het genoodzaakt is om haarzelf te beschermen tegen buitenlandse economische chantage. Om openheid te behouden zal het cruciaal zijn voor de EU om de banden aan te halen met ontwikkelingslanden en daar te investeren in projecten die de afhankelijkheid van China kunnen opvangen, zoals beschreven in ons vorige artikel over dit onderwerp.
Politiek-economische gevolgen binnen Europa
Hoewel de EU in het verleden industriepolitiek vermeed om binnen de interne markt vrij te handelen, is dit beleid niet langer houdbaar vanwege geopolitieke onzekerheid en het industriebeleid van andere grootmachten. Onder andere de Amerikaanse “Inflation Reduction Act” die enorme staatssteun geeft aan de groene industrie in de VS heeft de zorgen dat Europa weggeconcurreerd wordt, doen toenemen. In een breuk met het verleden staat de EU sinds 2022 toe dat lidstaten staatssteun verlenen voor “Important Projects of Common European Interest”. Deze staatssteun wordt geregeld op nationaal niveau en niet op Europees niveau.
Afbeelding: Gegeneerd met AI
FEPS meent dat dit nationale industriebeleid veel minder effectief is dan die van de VS en China, omdat de nationale aanpak leidt tot slechte coördinatie van subsidies. Dit creëert niet alleen een ongelijk speelveld op internationaal niveau, maar ook tussen Europese landen onderling, waarbij landen met diepere zakken zoals Frankrijk en Duitsland meer steun aan hun industrie kunnen bieden en vaker toestemming hebben gekregen voor staatsteun.
Het Nederlandse bedrijfsleven deelt deze mening, tijdens een lezing van ESB waar Charge aanwezig was zei Theo Henrar, voorzitter van de FME (vereniging technologische industrie) dat bepaalde bedrijven zoals Zinkproducent Nyrstar tot een productiestop overgaan door hoge energiekosten, terwijl producenten in Frankrijk deze kosten niet hebben vanwege nationaal industriebeleid, hierop zei Henrar: “Het is alsof je in de boksring moet vechten met één hand op de rug”.
Om deze situatie eerlijker te maken voor landen met minder bestedingsvermogen stelde de Europese Commissie een Europees Soevereiniteitsfonds voor. Dit fonds zou subsidies gezamenlijk financieren en coördineren. Vanwege angst voor “meer Brussel” wees een aantal landen, waaronder Nederland, dit voorstel af. Op 7 februari 2024 bereikte de Raad van Ministers en het Europese Parlement een verwaterd akkoord om procedures te versnellen om projecten te financieren. Een van de Europarlementariërs die onderhandelingen leidde namens het Europese Parlement kon haar teleurstelling niet verbergen: “Green industrial policy investments at the European level are far from where they should be – they are still a drop in the ocean”.
De onevenredige staatssteun zet de samenhang in de EU onder druk en zorgt voor een disbalans tussen rijke en arme landen. Dit lijkt tekenend voor een tijd waarin nationale belangen steeds vaker “op één” gezet worden. Europeanen staan voor het dilemma of ze met elkaar willen concurreren voor een betere positie binnen Europa, of een gezamenlijk blok willen vormen om hun economisch weerbaarheid te vergroten ten opzichte van grootmachten als de VS en China.
Binnenkort ligt het lot in de handen van de Europese kiezer. Kiest Europa in juni voor elk individueel land op één, of een voor allen en allen voor een?
Bronnen
Allenbach-Ammann, J., & Allenbach-Ammann, J. (2022, December 8). Risking death by a thousand subsidies. www.euractiv.com. https://www.euractiv.com/section/economy-jobs/news/risking-death-by-a-thousand-subsidies/
Cha, V. (2023, July 18). Examining China’s Coercive Economic Tactics. CSIS. https://www.csis.org/analysis/examining-chinas-coercive-economic-tactics
China’s economic coercion: Evolution, characteristics and countermeasures | Think Tank | European Parliament. (n.d.). https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_BRI(2022)738219
China Media Project. (2021, May 6). Security - China Media Project. https://chinamediaproject.org/the_ccp_dictionary/security/
EU position in world trade. (2024, January 31). Trade. https://policy.trade.ec.europa.eu/eu-trade-relationships-country-and-region/eu-position-world-trade_en
EU-China Relations factsheet. (n.d.). EEAS. https://www.eeas.europa.eu/eeas/eu-china-relations-factsheet_en#:~:text=The%20EU%20sees%20China%20as,a%20growing%20number%20of%20irritants.
Feij, T. H. G. (2024, January 29). Nederlandse opstelling in Europa ondermijnt positie eigen industrie. ESB. https://esb.nu/nederland-ondermijnt-positie-eigen-industrie-in-europese-unie/
Foundation for European Progressive Studies. (2023, April 21). European industrial policy - Foundation for European Progressive Studies. https://feps-europe.eu/publication/european-industrial-policy-a-crucial-element-of-strategic-autonomy/
Green, S., & Green, S. (2021, January 22). Sovereign Europe, hostile world: In conversation with Josep Borrell, HRVP. ECFR. https://ecfr.eu/event/sovereign-europe-hostile-world-in-conversation-with-josep-borrell-hrvp/
Kasteleijn, N. (2023, June 30). Export van ASML-machines naar China per 1 september verder beperkt. NOS. https://nos.nl/artikel/2480898-export-van-asml-machines-naar-china-per-1-september-verder-beperkt
Noutcheva, G. (2015). Societal Empowerment and Europeanization: Revisiting the EU’s impact on democratization. JCMS: Journal of Common Market Studies, 54(3), 691–708. https://doi.org/10.1111/jcms.12322
State aid: Commission adopts revised State aid rules on Important Projects of Common European Interest. (n.d.). European Commission - European Commission. https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/IP_21_6245
Strupczweski, J. (2023, January 17). EU to prepare law to help its green industry, back it with cash -Commission. Reuters. https://www.reuters.com/business/sustainable-business/eu-prepare-law-help-its-green-industry-back-it-with-cash-commission-2023-01-17/
Strupczewski, J. (2023, January 27). Seven EU countries oppose new EU funding as response to U.S. subsidy plan - letter. Reuters. https://www.reuters.com/markets/europe/seven-eu-countries-oppose-new-eu-funding-response-us-subsidy-plan-letter-2023-01-27/
The White House. (2023, December 5). Inflation Reduction Act Guidebook | Clean Energy | The White House. https://www.whitehouse.gov/cleanenergy/inflation-reduction-act-guidebook/#:~:text=The%20Inflation%20Reduction%20Act%20specifies,mode%20or%20condition%2C%20low%20or
Wagenaar, A. (2024, January 15). Nyrstar legt zinkproductie in Budel stil wegens energiekosten. FD.nl. https://fd.nl/bedrijfsleven/1503153/nyrstar-legt-zinkproductie-in-budel-stil-wegens-energiekosten
Wikipedia contributors. (2024, February 8). Wandel durch Handel. Wikipedia. https://en.wikipedia.org/wiki/Wandel_durch_Handel