Golven van democratisering en autocratisering lopen als een rode draad door de geschiedenis. Samuel Huntington schreef in 1991 over ‘democratische golven’ en sindsdien gebruiken wetenschappers vaak deze benadering om democratisering te onderzoeken. Een democratische golf is een periode waarin een aanzienlijke groep landen overgaat van een niet-democratisch naar een democratisch regime. Dat aantal moet groter zijn dan de groep landen die juist de andere kant op beweegt. 

Volgens Huntington beleefde de wereld tot nu toe drie golven van democratisering. De eerste golf begon in 1820 en leidde tot ongeveer 29 democratieën, maar eindigde in 1922 met de opkomst van het fascisme. De tweede golf volgde na de Tweede Wereldoorlog en bereikte zijn hoogtepunt in 1962 met 36 democratieën, maar kende daarna een terugval. De derde golf begon in 1974 met de omverwerping van het militaire regime in Portugal en resulteerde in een piek van 117 democratieën. Deze derde golf lijkt nu ten einde te zijn gekomen, of zelfs volledig te zijn omgekeerd.  

Democratie meten

Om democratische golven te kunnen meten, moet je eerst definiëren wat democratie is. Sommigen zien de eerste democratische verkiezingen als het startpunt van democratisering, terwijl anderen de invoering van liberale hervormingen door autoritaire regimes als beginpunt beschouwen. Bovendien stellen sommige wetenschappers dat democratisering veel meer omvat dan alleen het houden van verkiezingen, bijvoorbeeld hoe de grondrechten worden beschermd. Kortom, er bestaat niet één definitie van democratie en daarmee ook geen uniforme manier van meten. 

Wereldwijd zijn er acht instituten die zich bezighouden met het meten van de democratie. Een aantal toonaangevende instituten die jaarlijks een rapport over de staat van de democratie wereldwijd uitbrengen zijn bijvoorbeeld Freedom House, The Economist Intelligence Unit en Polity5. Elk instituut definieert en benadert democratie op een andere manier. Bij Freedom House ligt, zoals de naam suggereert, de focus op vrijheid. Aan de hand van 25 indicatoren meet het instituut politieke rechten en individuele vrijheid in een land. Landen worden beoordeeld als ‘vrij’, ‘gedeeltelijk vrij’ of ‘niet vrij’. The Economist Intelligence Unit (EIU) Democracy Index richt zich met name op de stand van democratische instituties, zoals het functioneren van de regering of het verloop van verkiezingen.

Meer dan verkiezingen alleen

Een van de nieuwste en meest uitgebreide manieren om democratie te meten, komt van het Varieties of Democracy (V-Dem) Project. V-Dem geeft de complexiteit van democratie weer als een systeem dat verder gaat dan de aanwezigheid van verkiezingen. Hiervoor stelt het V-Dem team elk jaar een database samen op basis van ongeveer 500 indicatoren die jaarlijks worden verzameld en geanalyseerd. Hierbij focust het team op meerdere kernprincipes van democratie.  Elk principe heeft een aparte index met een score van 0 tot 1. 

De electorale index geeft bijvoorbeeld aan in hoeverre het principe van electorale democratie wordt bereikt. Electorale democratie betekent dat leiders worden gekozen aan de hand van vrije en eerlijke verkiezingen waarbij burgers kunnen stemmen, met vrijheid van meningsuiting en onafhankelijke media. De deliberatieve index richt zich op de mate van deliberatie in het besluitvormingsproces. Met andere woorden: in hoeverre staat dialoog en de uitwisseling van argumenten centraal in het nemen van politieke beslissingen, en in hoeverre kunnen burgers hieraan deelnemen? Door op deze manier elk principe van democratie afzonderlijk te meten, ontstaat een breed en genuanceerd begrip van democratie dat verder gaat dan enkel de aanwezigheid van verkiezingen. 

Het Democracy Report van V-Dem laat zien dat 60 landen zich momenteel in een transitiefase bevinden. Van deze landen ondergaan 42 een proces van autocratisering, terwijl 18 landen een democratiseringsproces doormaken. Wanneer we inzoomen op deze processen, blijkt dat de component ‘vrijheid van meningsuiting’ het meest verslechtert. In 2023 is de vrijheid van meningsuiting in 35 landen achteruitgegaan. Hierna volgt het component ‘vrije verkiezingen’, waarbij de situatie in 23 landen is verslechterd. In 12 landen verbeterde dit juist.  

Het rapport wijst ook mogelijke ‘bright spots’ aan. Dit zijn landen die juist steeds meer op een liberale democratie gaan lijken. Nepal is een voorbeeld van een land dat steeds democratischer wordt. Zo kon het Nepalese Hooggerechtshof in 2021 zelfstandig een constitutionele crisis oplossen, en waren de nationale verkiezingen van 2022 goed georganiseerd. 

Door democratie te meten ontstaat dus een breder perspectief op hoe de democratie zich door de tijd heen heeft ontwikkeld, hoe zij er nu voorstaat en wat de toekomst zou kunnen brengen. Hoewel de wereld zich nu in een autocratiseringsgolf bevindt, duiden  de cijfers ook op positieve ontwikkelingen. Wellicht is de vierde democratiseringsgolf dichterbij dan we denken. 

Binnenkort verschijnt er een artikel van Marike Blanken in het wetenschappelijke tijdschrift Studies in Comparative International Development. In dit artikel wordt de dataset van V-Dem gebruikt om de effectiviteit van democracy promotion-programma’s te analyseren. Deze programma’s beogen proactieve bevordering van de democratie.