Europa voorbij haar spiegelbeeld: Haroon Sheikh over Europa op het wereldtoneel

In de vijfde aflevering van Europa Dichterbij duiken Marnix en Berrie met hoogleraar Haroon Sheikh in de rollen van Europa op het veranderende wereldtoneel. Onlangs publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) het rapport “Nederland in een fragmenterende wereldorde”. Haroon, leider van het project, neemt ons mee in deze fragmenterende wereldorde en de plaats van Europa daarbinnen. Kan Europa zich ontwikkelen tot echte geopolitieke macht en tegelijkertijd haar waarden behouden? Lees hier verder en luister het hele gesprek terug.

Marnix: Historisch gezien lijkt de periode tussen de val van de muur en de inval van Rusland rustig te zijn geweest. Is er sinds de inval echt iets veranderd?

Er zijn natuurlijk wel een aantal dingen gebeurd in die tussentijd. Zo hadden we 9/11 en in de jaren negentig de Joegoslavië-oorlog. Maar als je echt kijkt naar de grote geopolitieke risico's voor Nederland, dan is het sinds de val van de muur inderdaad rustig geweest. Uitzonderlijk rustig, want dat is in de geschiedenis niet gangbaar. Bovendien was het een periode waarin plotseling nog maar één grootmacht overbleef, die ook nog eens een bondgenoot van ons was. Daarmee was de situatie voor Nederland heel veilig en prettig. 

In het WRR-rapport proberen we dit te laten zien aan de hand van de drie W's: weerbaarheid, waarden en welvaart. Weerbaarheid gaat over hoe veilig we zijn en hoe goed we omgaan met dreigingen. Bij waarden moet je vooral denken aan democratie, mensenrechten en de rechtsstaat. Tot slot gaat welvaart over ons verdienvermogen.

Sinds de val van de muur zijn al deze W’s omhoog gegaan: de wereld werd veiliger, markten gingen open, meer landen werden democratisch, en de internationale rechtsorde werd versterkt. Nederland kon profiteren van een wereld die zich in onze ogen positief ontwikkelde. Wat je nu ziet, is dat alle W's een neerwaartse beweging maken. De veiligheidsrisico's komen dichterbij, met Rusland als duidelijk voorbeeld. Daarnaast staan onze waarden onder druk door autoritaire regimes zoals Rusland, China en Iran, maar ook binnen Europa staat de democratie onder druk. Ten slotte wordt onze welvaart bedreigd door allerlei vormen van protectionisme, marktinterventies en de geopolitisering van handelsstromen. Dit zorgt voor een hele andere context, waar we nog niet op georganiseerd zijn.  

Marnix: Wij in het Westen denken nog altijd dat vrijhandel hetgeen is wat het belangrijkste is. Op het wereldtoneel geldt dat misschien steeds minder. Wat zijn volgens jou de belangrijkste ontwikkelingen daarin?

Bij dat wereldbeeld van convergentie en globalisering hoort de gedachte van wederzijdse afhankelijkheid. Die afhankelijkheid is goed: het zorgt ervoor dat we allemaal vreedzaam met elkaar omgaan en dat geopolitiek verdwijnt. Wat je nu ziet is dat die achterliggende gedachte voor veel landen helemaal niet opgaat en afhankelijkheden onderdeel van geopolitiek zijn geworden. Deze landen zijn niet geïnteresseerd in wederzijdse afhankelijkheid, maar zijn juist uit op asymmetrische afhankelijkheden. 

Een alternatief wereldbeeld dat wij noemen is dat van populisme of autoritaire democratie, waarin leiders in naam van “het volk” allerlei anti-democratisch beleid voeren. Dit wereldbeeld is ook sterk aanwezig in Europa en in Nederland. Daarnaast is er het wereldbeeld van traditionalisme, dat weer hele andere partijen bij elkaar brengt. Dit wereldbeeld brengt groepen samen zoals de Russisch-Orthodoxe Kerk, conservatieve christenen in Amerika en conservatieve moslims, die gezamenlijk strijden tegen het “woke Westen”. Tot slot is er een wereldbeeld van postkolonialisme dat je in veel landen in Afrika, Latijns-Amerika en Azië tegenkomt en dat misschien wel de meeste positieve kanten heeft. Dit wereldbeeld benadrukt dat het tijdperk van Westerse dominantie voorbij is. Zo zei de Indiase minister van Buitenlandse Zaken na de inval van Oekraïne: Europa moet afleren te denken dat Europese problemen wereldproblemen zijn.

Berrie: In het rapport wordt deze ontwikkeling de afnemende ideële dominantie van het Westen genoemd. Gaan we nu toe naar wat we een multifocaal wereldbeeld zouden kunnen noemen, of gaan we eerder permanent clashende wereldbeelden zien?

Ik denk niet dat er binnenkort één dominant wereldbeeld zal ontstaan, hoewel er wel pogingen zijn. Vooral de Amerikanen hanteren een duidelijk wereldbeeld, met een scheiding tussen de wereld van democratie en dictatuur als overkoepelend verhaal. Ik geloof echter niet dat dit klopt. Het is misschien een manier waarop je de concurrentie tussen de VS en China kan zien, maar landen als Brazilië, Indonesië of Zuid-Afrika begrijpen zich helemaal niet vanuit deze tweedeling; voor hen spelen hele andere zaken een rol. Daarom denk ik dat het niet meer zal lukken om de wereld vanuit één enkel wereldbeeld te begrijpen en te zeggen “dit is het grote verhaal waar het allemaal om draait”. Er zullen meerdere wereldbeelden naast elkaar bestaan, maar dat betekent niet dat ze altijd met elkaar in conflict hoeven te zijn.  

Wel moeten we veel gevoeliger worden voor alternatieve wereldbeelden en meer laveren tussen verschillende kanten, zeker omdat wereldbeelden vaak tegelijk worden uitgedragen. Neem Rusland als voorbeeld: het gedraagt zich als een globaliserende macht wanneer het economische betrekkingen met Kazachstan wil versterken, maar als een revisionistische macht die de wereldkaart wil veranderen wanneer het Oekraïne binnenvalt. Tegelijkertijd voert het populisme aan in zijn strijd tegen democratie, verdedigt het traditionele familiewaarden in oppositie tegen Europa, en presenteert het zich voor Afrika als een beschermer van de global south tegen het koloniale Westen. 

Dit laat zien dat we niet moeten proberen alles vanuit één wereldbeeld te willen begrijpen. Zo hebben we de oorlog in Oekraïne te veel benaderd vanuit ons eigen perspectief: onze beschaafde democratische Europese wereld wordt onder druk gezet en dat moet iedereen inzien. Maar buiten Europa zeggen ze “ja, jongens, oorlog is nooit weggeweest uit Afrika, sterker nog, in het Midden-Oosten in Jemen wordt al tien jaar een oorlog gefinancierd door allerlei landen die jullie bondgenoten noemen”. Daar heeft Europa nooit iets over gezegd. Daarbij helpt Rusland deze landen op allerlei andere gebieden. Waarom zouden zij voor onze oorlog hun handelsbetrekkingen en inkomsten op het spel zetten? Dit is volgens mij een hele plausibele manier om naar de wereld te kijken. Het is onze vergissing om te zeggen dat zij beter moeten begrijpen hoe de wereld in elkaar zit. Juist als we willen dat die landen ons steunen, moeten wij ons beter realiseren waar zij vandaan komen. 

Berrie: In het rapport wordt gesproken over “de normatieve kern van de EU als waardengemeenschap". Hoe stabiel is die kern, en hoe wordt daarnaar gekeken vanuit buiten Europa?

De Europese waardenkern moet continu heronderhandeld en besproken worden. Het is eigenlijk een wezen dat we gaandeweg maken en op dit moment staan we voor een heel groot kruispunt. Europa is niet gebouwd om geopolitiek conflict extern op te lossen, maar dat zal het nu wel moeten doen. Uiteindelijk moet Europa.

Het gevaar is natuurlijk dat Europa een heleboel belangrijke waarden heeft die gaan over het vervangen van macht met universele afspraken, multilateralisme en het versterken van democratie en mensenrechten wereldwijd. Wij denken vaak “wij zijn de good guys met de soft power en komen met een goed verhaal”. Hoewel ik denk dat deze waarden correct en terecht zijn, moeten we beter in de spiegel kijken om deze waarden echt recht te kunnen doen.

Berrie: Het rapport beveelt aan om meer te investeren in de nationale weerbaarheid. Maar ligt de weg naar versterkte weerbaarheid niet in de Europese Unie? 

Ja, de Europese Unie is het belangrijkste samenwerkingsverband waarin wij zitten. Maar sommige dingen moeten we als Nederland gewoon zelf doen. De beveiliging van de haven van Rotterdam bijvoorbeeld. Stel dat de Amerikanen daar een keer materiaal voor in Oost-Europa heen willen sturen. Daarmee wordt de Rotterdamse haven, nog meer dan die al is, een doelwit voor cyberaanvallen. Die beveiliging is iets wat Nederland zelf zou moeten doen. Evenals het weerbaar maken van de Nederlandse bevolking, bijvoorbeeld door het inlichten en bijbrengen van bepaalde vaardigheden.

Daarnaast zullen we veel in Europees verband moeten doen. Zeker ook met oog op de toekomst, mocht het zo zijn dat de garantie van de Amerikanen veel minder duidelijk is. Tegelijkertijd moeten we niet wachten totdat we in Europa consensus bereiken, want het is ongelofelijk moeilijk om op dit domein op één lijn te komen. Het is uitzonderlijk hoe vaak we het met elkaar eens zijn wat betreft Oekraïne; het is eigenlijk vooral Orbán die lastig doet. Maar neem bijvoorbeeld Palestina, daar zitten de lidstaten gewoon niet op één lijn. Dus ja, Europa moet meer samenkomen, maar ik heb geen illusies dat we heel makkelijk gezamenlijk beleid gaan voeren. Daarom moet Nederland niet wachten en zelf ook flink investeren in eigen capaciteiten. 

Luister het volledige gesprek met Haroon Sheikh terug en abonneer je op Europa Dichterbij om geen aflevering te missen. Mis je de podcast in jouw favoriete app? Laat het ons weten.